Xanî Kî ye: Serdem, jiyan, malbat û xwendin
"Di dema jiyana Xanî de (dawiya çerxa şazde=16, destpêka çerxa hivde=17), Kurdistan di rewşeke pir tevlihev û şêlû de bû, bi peymana Qesra şirînê (1639 Z) di navbera barbarên Osmanîyan û Sefewûyên şîî'yên Îranê de, hatibû parçekirin û parve bûbû. Piştî wê peymana bêbext, hemî mîrnişîn û begnişîn ên kurdan, ji alîyekî de, bi Osmanî û Sefewîyên dagîrker û xwînxwer re, ji alîyekî din de jî, -bi fitne û fesadî û hîle û dek û dolabên wan cenaweran- bi hev ra, di ceng û cîdal û şer û şoriş û cerd û talanên bê însaf û hov û dijwar de bûn.
Kurdistan, di navbera wan hov û haran de, -bi destê 'ewan û fesad û bêhiş û kûtxwaran-,bibû wek gola xwûnê, bi pêl û lem û şapolên civakî û sîyasî, dikelîya û ser û bin dibû. Xannişîna Kurdistanê ya dîrokîya mezin, (Xannişîna Bidlîsê), ji alî yê barbarên Osmanîyan de, bi destê Melîk Ehmed Paşa (walîyê eyaleta Wanê, zavayê sultan Muradê çaremîn), di (1066 k = 1665/6 z.) de, hatibû îstîla kirin û yaxma kirin ku bi vî awayî jî, fikr û xebat û daxwaz û emel û hêvîyên Emîr Şerefxan (..1533 z) ê bapîrê Ebdal Xan, (ku di dema xwe de –der bareyê yekbûyîn û hevgirtina mîr û xanên Kurdistanê de-damezirandina Kurdistanekî hevgirtî û aza de fikirî bû teşebis kiribû) bê xwedî mabûn.” [1]
“Îshaq Orbîlî[2]” dibêje: Sê helbestvan û feylesûfên mezin di Rojhilatê de hene, gereke ew ne arzî û samanê gelê xwe tenê bin, lê hêja ye ku ew saman û arziyê hemî cîhanê bin, ew jî ev in: Rostavîllê Gurcî, Firdewsiyê Îranî û yê sêyem Ehmedê Xanî yê Kurd. Profe sor Qenatê Kurdo lê vedigerîne û dibêje: Di gumana min de, gerek e Ehmedê Xanî yê pêşîn be." [3]
Navê wî şêx Ehmedê kurê Şêx Ilyas e kurê Eyad e kurê Mîr Ristem e kurê Ebdelrihman e kurê Ebdilrezaqê Xanî ye. Navê dayika wî Nûra ye. Ji mîrek û malmezinên devera Xaniyan e û ji aliyê dê de xwarizyê Mîr Mihemedê Hêştî yê Serhedî ye. Li gorî salnameya Zayînî, ew di sala 1651’an de li gundê Xanê Sêbendan li devera Colemergê jidayik bûye. Di sala 1708’an de çûye ser heqiya xwe û gora wî ya pîroz niha li Bazîda Agirî ye. Herkesê Kurd û Misliman weke zatekî pîroz lê dinêrin û her sal di buharê de têne serdana wî birêz û rûmet wek fermayî şên Hecê û Kei’bê.” [4]
Li gorî van agahdariyan, meriv dikare bibêje ku Ehmedê Xanî di 1650-51-ê de (îhtîmala herî xurt jî di 1951-ê de)hatiye dinyayê. Mesela çil û çar saliya Ehmedê Xanî jî meseleyeka munaqeşê ye. Li gora Alaeddîn Seccadî ev çil û çar sal li gora hesabê Koçî ne û gava ew 44-an dixe ser 1061-ê Koçî, ew dibêje ku Ehmedê Xanî di 1105-an de Mem û Zîna xwe xelas kiriye. De ev dîrok jî dike 1693-yê Zayînê. Gava li gora destnîşankirina Ehmedê Xanî ku gotiye gava ew ji Mem û Zînê xelas bûye 44 salî bûye, 44 salên Hîcrî dikin hema hema 42 sal û 9 mehên Zayînêî. Ku wiha be li gora hesabê îro gava Ehmedê Xanî Mem û Zîn Xelas kiriye 42 sal û 9 mehî (43 salî) bûye. Heke em vê têxin ser sala 1650- 51-ê, Dike 1693 an 1694. Ev jî li dîroka Alaeddîn Seccadî dike. Lê wekî em dizanin li gora hesabê ku M. Emîn Bozarslan nivîsîye wî 44 sal xistine ser 1651-ê û gotiye ku Ehmedî Xanî di sala 1695-an de Mem û Zîn xelas kiriye. Li ser pêşniyara wî jî Kurdan sala 1995-an kirin sêsedsaliya Ehmedê Xanî(ango sêsed saliya xelasbûna Mem û Zînê).” [5]
Piştre, Li mektebê dersa zanyariyê, li dîwanxanê dersa danayiyê werdigre, heta girtir dibe payeya xwendina wî jî berztir dibe, diçe nava feqiyan, ji bo dersa Erebî... Xwendina berztir di wê dewrê de ew bû ku kesek jê re lê bê, biçe feqîtiyê, dersa serf û nehwê, belaxe û usûlê bixwîne. Ji bo Ehmed ev yek lê tê, her li Bayezîdê diçe medresa Muradiyê. Muddetekî piştî ku li mizgeftên Bayezîdê û dor û bera wê dimîne, diçe Urfayê, Exlatê û Bedlîsê, vedigere ilim û zanînê fêr dibe. Li her aliyekî alimekî bi nav û deng heye ji bo wergirtina ilm û zanyariyê ku ew biçe nik wan. Dibêjin ku serî li Misrê jî daye(Sadiq Bahaeddîn Amedî navê Sûriyeyê jî li van cihan zêde dike M. C.). Di dawiyê de ku îcaza ilmî werdigre, vedigere bo Bayezîdê, dest bi dersdanê dike.
Ew, alimekî şareza yê her ilmekî bûye. Bi fermana Şahane çûye Babê Alî, Îstanbûlê. Şêx Ehmedê Xanî, her wekî car bi car neqil dikin, dibêjin merivekî girepiya bû, li gorî laşê wî serê wî mezintir bû, çavên wî piçûk û geş bûn, riya wî top bû û reşayî gellek tê de mabû, dengê wî nêr û berz bû, gellek kêm aciz dibû, dilter bû, vê dilteriya wî di dawiyê de ew rakêşa ber bi tesewwufê. Bi cil û bergên xwe pik bû, mêzereka xir sipî dida serê xwe, awayekî şalê Diyarbekirî li ber xwe dikir, dibêjin gellek hez ji nêçîr û şikaran dikir. Ku diçû nêçîrê, cilê nêçîrê li xwe dikir, siwarekî çak ê bi dest û lep bû.
Dibêjin palewan jî bû, her gav cîmnastîk dikir. Merivekî bi rêz û bi desthilat bû di nav xelkê de, du cihên wî hebûn; yekî ilmî û yekî malmezinî. Her wiha merivekî dîndar û Xwedêperestekî wiha bû ku soz û me'newiyata wî li her kesî tesîr dikir. Jiyana xwe bi vî awayî rabuhurand heta sala 1706-an di umrekî 56 salî de koça dawîn kir û her li Bayezîdê hat veşartin.
Gora wî niha jî zîyaretgeh e''. Her çendîn, Alaeddîn Seccadî bi xwe dinivîse ku Mela Salih jê re gotiye ku navê bavê Ehmedê Xanî Helyas(Îlyas) e jî ew gava wî binav dike dinivîse ''Şêx Îlyas''. Alaeddîn Seccadî dîroka mirina Ehmedê Xanî ji wê gotina Erebî derxistiye ya ku dibêje: ''Tara Xanî îla Rabbîhî''(Xanî ber bi Rebbê xwe ve firiya) Li gorî hesabê ebcedê ev îfade dike 1118'yê Hîcrî, ku Alaeddîn Seccadî 1706-ê Zayînêî daye ber wê.
Mela Mehmûdê Bayezîdî dinivîse ku wî Mem û Zîn, Nûbehar û bi Kurmancî, Tirkî, Farisî û Erebî şiîr û xazel nivîsîne, li Bayezîdê bi navê xwe mizgeftek ava kiriye û ew bi xwe jî li rex wê mizgeftê definkirî ye. Heta di wir de tê diyarkirin ku Simaîlê Bayezîdî jî ku şairekî Kurd e şagirdê Ehmedê Xanî bûye û di mizgefta wî de dersên Kurdî daye piçûkên Kurdan(Ev şair di 1065-ê Koçî de bûye û di 1121-ê Hîcrî de miriye- Yanî hemdemê Xanî ye). Piştî wî, Hemze Begê Muksî gava di 1919-ê de Mem û Zîn daye çapê, di pêşgotina xwe de, behsa dîroka jidayîkbûn û ya temambûna Mem û Zînê ji Mem û Zîna Ehmedê Xanî li gor hesabê Hîcrî neqil dike, ji bo yekê dibêje 1061 û ji bo ya din dibêje 1105. Piştre, Celadet Alî Bedirxan di hejmara 33-yan a Hawarê ya 1941-ê de ji Aleksandre Jabayî, ji Hemze Begê Muksî û ji Mem û Zînê bi xwe hin agahdariyên li jorê cara pêşîn bi tîpên latînî û bi Kurmancî dinivîse, lê di hesabkirinê de hin şaşîtiyan jî dike.
Cara pêşîn bi rêk û pêktir, piçekî berbiçavtir û firehtir Alaeddîn Seccadî hin agahdarî li ser jiyana Ehmedê Xanî dane ku agahdarîne rast di wan de hene. Agahdariyên ku wî dane hin di eserên Ehmedê Xanî bi xwe de hene, lê hin jî ew bi xwe nabêje rasterast ji kê wergirtine. Lê dinivîse ku du tişt ji Mela Salih wergirtine ku dîroka mirina Ehmedê Xanî û navê bavê wî ye.
Dîroka bûna xwe, ya xelaskirina Mem û Zînê, ya xelaskirina Nûbehara Piçûkan û ya ku kengî dest bi nivîsandinê kiriye û gava ku Mem û Zîn xelaskiriye umrê wî yê nivîskariyê çend bûye, di Mem û Zînê de û di Nûbehara Piçûkan de hene. Pişt re bajarê Ehmedê Xanî medresên ku wî lê xwendine û bajar û welatên ku ew lê geriyaye jî wekî agahdarî di esera Alaeddîn Seccadî de hene, lê ew, belge an navekî diyarkirî nade ku wî ev ji kê yan ku derê wergirtine. Wekî min berê jî nivîsîbû qenaeta min Alaeddîn Seccadî hem ev agahdarî, hem jî yên di berhemên Ehmedê Xanî de ji wî Mela Salihê ku ew bi nav dike wergirtine, ne ku ji berhemên Ehmedê Xanî û ne jî ji cihinî tir.
çimkî eşkere ye ku ew bi kûr û dûrî li ser berhemên Ehmedê Xanî hûr nebûye loma jî hin agahdariyên şaş di heqê naveroka berheman de(mesela di heqê Mem û Zînê de) daye." [6]
"Ehmedê Xanî, di sala 1651'an de ji dayîk bûye. Cihê ku ew lê ji dayîk bûye tam ne diyare. Li gor gelek lêkolîner û nivîskaran, ew ji êla Xaniyan bûye. Li ser cihê vê êlê dîtinên cuda hene. Li gor van dîtinan, cihê vê êlê ji Cizîra Botan heta derdora Wanê tê guhertin. Lê nêrîna hemû lêkolînvana ji Colemêrgê ye didine zanîn.” [7]
"Dema ku 14 salî bûye dest bi xwendin û nivisînê kiriye.
Xettê te ye ser nivîşt û ser meşq
Sih sal e xettê xetta dikî meşq
Yanî sih salî teman nivîsandina kurdî û helbestan kiriye.” [8]
"Dema ku nivîsîna Mem û Zînê temam kiriye 44 salî bûye. Xanî li Bakûrê Kurdistanê li Bajarê Bayezidê wefat kiriye. Gora wî li bajarê Beyazîdê ye. Tirba Xanî ziyaretgeha xelkê ye.” [9]
“Xanî bi Kurdî, Erebî, Farisî û Tirkî xweş dizanî, her wiha di deryaya babetên ola îslamê û Zimanê Kurdî şareza bû.” [10]
"Ehmedê Xanî di 14 saliya xwe de dest bi nivîsandinê dike, heta dawiya temenê xwe gelek pirtûk bi zimanê kurdî nivîsand, pirtûkên wî yek a helbestan e, yek li ser astronomî û erdnîgariyê ye, yek li ser eşqa Mem û Zînê ye, yek ji bo zarokên kurda ye ku navê Nûbehara piçûkan lê kiriye, yek li ser felsefeyê ye, yên din jî pirtûkên îslamîne. Lê tenê çend pirtûkên wî xwe gihandine destê me ên dinê wendakirî ne.
Nûbehara Piçûkan
Nûbehara piçûkan weke ferhengek erebî û kurdî ye, peyv bi kurdî hat danîn wateya wê bi erebî hatiye şîrovekirin.
Ev pirtûka xwe di sala 1094'ê koçî de bi dawî dike, wê demê bi temenê (33) salî bû, nûbehara piçûkan ji çardeh movikan pêk tên, bi rengekî kêşan û rêzbend cuda û bi awayê şîretwarî ji bo awayê dayina waneyan hatiye nivîsandin.
Yekemîn ferheng bi zimanê kurdî ye.
Armanca xanî ji vê pirtûkê çi bû?
Nûbehara piçûkan ji /954/ peyvên kurdî li heberî wê wate bi erebî bûn.
Nimûne:
“El QIT’ETÛ FÎ BEHRÎ
EL SERÎ’L EL METWÎYYÎ
Her çi kesê ilmekî qenc xwendiye
Dewlet e, ger wî bi esil zaniye
Mûfte’ilun mûfte’ilun fa’ilun
Behra serî’e çi ye? Xweş metwiyye
Mekke Medîne çi ne? ew Qeryetan
Roj û heyv herdu çi ne? zebreqan
Şehd û ’esel herdu çi ne? hingiv in
Ery senûn û dureb ew jî wusan
Xedeb û ’eseb herdu çi ne? şêr û reh
Şir û qelem herdu çi ne? eqtean
Şariq û beyda çi ne? ew herdu roj”[12]
Mexrib û meşriq çi ne? ew xafîqan
Şems û qemer roj û heyv in ey bira!
Roj û heyv herdu çi ne? ezheran.
Eqîda Îmanê
Eqîda Îmanê pirtûkeke helbestî ye, ji /73/ malikan pêk tê, di van malikan de xanî rêgezên Îslamê daye diyar kirin û danasîna xelkê ji îbadetê re bi zimanê kurdî.
Pêwistiya nivîsandina bi zimanê kurdî, Xanî dît ku mele û mamosteyên wê demê bi erebî û farisî dinivîsandin û miletê Rojhilata Navîn ne tevî wan ereb û firs in. Pir ziman jî lê hene û xwedî ziman û çand in.
Xanî balê dikşîne ser Melayê Bateyî ku di navbera salên (1414-1495) an de cara yekemîn mewlûda pêxember bi zimanê kurdî nivîsandiye, ji (20) movikan pêk tê û jiyana pêxember Mihemed dide naskirin.” [13]
“Yeqîn dê bibêtin di yewma-qiyam
Hîsaba helalê ‘ezaba heram
Ji bo ehlê xêran necat û rîda
Ji bo ehlê şerran ‘îqab û ceza
Di qebrê dibêtin ji xelqê mirî
Sûala Nekîrî digel Munkerî
Di heşrê terazî û mîzan heye
Xerabî û qencî û kêşan heye
Sîrat ew pura purr bi xewf û xeter
Cemî’ê xelaiq dikin lê guzer
Cehennem dibinda û cennet li pêş
Li ser wê îlahî tu destêm bikêş
Weger ne, ezî mucrimê bed’emel
Dizanim ku dê bê te pêy min zelel
Bi zenb û qusûrê di min tu nekî
Di gel min bi ihsan û lutfa xwekî
Min û cumleyê ummeta Mustefa
Bibê cennetê tabi’ê Mustefa.” [14]
1057), gelê Faris jî, bi Fîrdewsî (932-1020)yê, şahnazî û îftîxar bikin, heqqê gelê Kurd jî heye ku bi "Xanî", îftîxar û şahnazî bike, ku bi rastî jî, Memo-Zîn û dîwana Xanî, ji "Romeo-Juliet"a şekispîr, "Komêdiya îlahî" ya Dante, ji (Xaniyê mirîyan û (gunehkarî û siza)" ya Dostovfskî, ji El-luzûmîyat û Seqtuzzend a Me' errî û Şahmame ya Firdewsî yê, ne kêmtir in, belkî di gelek sen'etê edebî û evîndarî î felsefî û exlaqî de, ji wan zêdetir û balatir in. Hem jî eger ku di cûmhûrîyyeta Eflaton (Platon) de (ku ji giringtirînê
topiyên klasîkî ye), di El-Medînetul Fadîle (Bajarê Çak) a Farabî yê de, Wêjeya siyasî (Utopian Literature)(16) hatiye tewzîh kirin, bê gumane ku di Memozîna Xanî de jî, ev cure wêjeyê, hatiye telxîs kirin. Wek ku Xanî çara azadî û deselatiyê,
di îttîhad û înqiyadê de, ya dewlet û hukumranîtîyê jî, di quwwet û qudreta çekdarî û aborîyê de (di şûr û îhsanê de ), dibîne û wiha teswîr û teqrîr dike:
“Ger dê hebûya me jî xwedanek
'Alî kerem û letîf e danek
Ilm û huner û kemal û îz' an
Şî'r û xezel û kitab û dîwan
Ew cinsê biba li ba wî me' mûl
Ew neqdê biba li nik wî me' qbûl
Dê min 'elema kelamê mewzûn
'Alî bikira li banê gerdûn” [15]
Her wekî Ehemdê Xanî di beriya 300 salî de doza dewletek Kurdî kiriye û xwestiye ku pere û diravên Kurdan jî bi sikên Kurdî hatibane muhirkirin, da ku Kurd bi vê yekê şehnaz û birûmet bûbana û serê xwe di nav xelkê de bilind kirbane, lê ji ber yekîtiya Kurdan çênebûye û timî mîr û beg û axa û mezinên wan şerên hevdû kirine, dijminê Kurdan ên derdorê li me gurîx bûne, ev yek ji gunehkariya miletê me ye, lê pirtir a mezin a fermandarên Kurdan e”[16], dema dibêje:
Neqdê me dibû bi sikê meskûk
Ne dima weha bê rewac û meşkûk
Her çend ku xalis û temîzin
Neqdên bi sikkeyê ezîzin
Ger dê me hebûya padîşahek
La'iq bidîya xwidê kulahek
Têyîn bibûya ji bo wî textek
Zahir vedibû ji bo me bextek
Hasil bibûbaya ji bo wî tacek
Elbette dibû me jî rewacek”
Ehmedê Xanî pir kizbûna xwe û ne razîbûna xwe ji rik û rikbariya Kurdan û dûrxistina wan ji hev û neyekîtiya wan tîne zimên ê dibêje; ev dûrîhevbûn û neyekîtiya wan xelkên biyanî wek Turk, Ereb, Eceman li me serdest kirine û desthildariya Kurd û Kurdistanê dikin.
Ger dê hebûya me itîfaqek
Vêkra bikira me înqiyadek
Rûm û ‘Ereb û ‘Ecem temamî
Hemyan ji me re dikir xulamî
Tekmîle dikir me dîn û dewtlet
Tehsîle dikir me ilm û hikmet
Her wiha Xanî gazinê dike ku Kurd pir ji nivîsandina bi zimanê Kurdî nakin, lewra heger xerîdar û xewxwerê wê bana, êdî wê ilm û irfana me gihaba ezmanê jorîn.
Şi'ir û xezel û kîtab û dîwan
İlm û hiner û kemal û iz'an
Ev cins li ba wî biba me'imûl
Ev neqid li ba wî biba mqebûl
Min dê elema kelamê mewzûn
'alî kiriba li banê gerdûn "
Ji bo naskirina mirovekî wekî Xanî di aliyê kesayet, hizir, felsefe û xebata wî ya binirx û bêhempa de, ku Ehmedê Xanî kî ye û çi ji wêjeya Kurdî re kiriye; ev helbest her tiştî tîne zimên.” [17]
Destpêka hemî nameyan û hemî tiştî (bêguman) navê Xweda ye. Tiştek bêyî navê Xweda nayê destpêkirin. Ji xwe her tiştekî ku bêyî navê wî were destpêkirin, ew destpêk kêm e, lawaz e û natemam e.
Ey metle`ê husn û `eşqbazî
Mehbûbê heqîqî û mecazî
Namê te ye lewhê nameya `eşq
Ismê te ye neqşê xameya `eşq
Ey jêderê evîn û ciwaniyê, Xweştiviyê rastîn û aşopiyê, navê te ye hevoka herî pîroz di nameya evînê de, navê te ye pênûsa di nexşkêşana evînê de.
Bê neqşê te neqşê xame xam e
Bê name te name natemam e
Bêyî nexşê te, nexşeya ku pênûs dikêşe xav e, xam e û bê buha ye. Bêyî destpêka navê te ew name kêm e, natemam û zuwa ye.
Namê te ye şahîbeytê meqsûd
Fêhristê muqatebatê mehmûd
Mala şahiyê a yekcarî, ango cihê sermedî ku bûye cihê mebesta min, rêznameya hevokên dilveker e ku peyapey (ji peyamber re) hatine hinartin.
Mezmûnê muraselatê lareyb
Meşhûdê mûkaşefatê bilxeyb
Bêguman naveroka namîlkeyên ku hatine hinartin, dîdarê aşkerebûna tevaya raz û nihiniyên winda û nadiyar e. Aşkerebûna ew raz û nihêniyên ku hemî deman ji bo me bûne xewn, bûne aşop, bûne nîgaş..” [18]
Fate umrî fî hewake ya hebîbî kulle hal
Ah û nalem hemdemem şûd der fîraqet mah û sal
Ger benîm kanim dîlersen çoktan olmuştur helal
Dîn û ebter bûm ji eşqê min nema eql û Kemal
(Evîna min, hemî temenê min di viyana te de çû, ji ber cudabûna ji te hemî dem û gavên min bi ah û nalîn derbas bûn. Heger te ji min xwîn bivê, ji xwe ji zû de xwîna min di ber te de helel bûye, şêt û sergerdan bûm ji ber evînê, min ne heş û ne hay ji xwe heye).
Inte fikrî fî fuadî, inte ruhî fîl cesed
Leşkerê xemhayê to milkê dilem wêranî kerd
Dade geldîm eşq elînden îsterem senden meded
Wan teteran birne yaxma eql û dîn û milk û mal
(Tu di bîra min de yî, tu di laşê min de giyan î, êrîşên xemxwariya te dil û hinavên min wêran kirin, Ji dest evîna te perîşan bûm bi hêviya alîkariya te me, wan tetaran (xem û kulan) eql, dîn, milk û mal talankirin).
Tale xemmî, zade hemmî şa`e sirrî fîl-Mela
Tesneyê camê vîsal em çon şehîdê Kerbela
Yoksa sen dîwane oldun nice halim ey dîla
Ya ji nû ve îşweyek da min hebîba çavxezal
(Xemên min zêde û dirêj kirin, raza min li hemî heyînê eşkere bû, Gehiştina me şibhê cam bû wek şehîdê li Kerbela, Ma qey tu dîwane bûyî, dê çawa be rewşa min ey dîlber, ji nû ve hêviyek da min ey dîlbera çavxezal).
Bûtte hîcranen hebîbî leste minnî `alîmen
Her dem ez derdî firaqet xafilî ez halê men
Can û dilden arzî kildim halîmî canan ben
Erzûhala min tu xafil qet nepirsî `erzê hal
(Dilbera min, der barî dûrbûn û cudayiyê de tu ji min nezanatir î, hemî gavan derdê cudayî xafil e ji rewşa min, min ji dil û can xwest rewşa xwe bo te veguhêzim, lê tew te guh neda daxwaza min û te li rewşa min nepirsî).
Hel lena min ni`metî wesl el-hebîbî min nessîb
Oftadem ber deret bîçare sergerdanê xerîb
Derdîmîz çok lek senden ona yok hîç bîr tebîb
Ey tebîbe min dewayê derdê Xanî her wîsal
(Gelo ji yarê dayînek bû hat û gehişte min, gehişte min sergerdan û derbederê bêçare û xerîb, lê derdên min ji ber te gelek in bi milyonan û ji ber vê çendê nûjdar jê re tune ye, ey nûjdara min, çareya derdê Xanî her gehiştina daxwazêye).” [19]
"Westanî" û "Nergizî" û "Seqlan"
"Derwaze" û "Omerî" û "Meydan"
Van seyregehan tu lê dikî geşt
Ez mame, ji bo me ra der û deşt
Xanî, ji bo ûmûmê xelkê, ji bo hemî kesan, zehmet û cefa kişandîye; Memo- Zîn tenzîm kirîye, çêkirîye ku gelên bîyanî nebêjin: Kurd bêzanîn û bêçand in; bêhîm û bingeh in (bingehê wan ê zanîn û çandê tune),
Da xelqê nebêjtin, ku Ekrad
bê me'rîfetin, bê esl û binyad .
Xanî, di dawîya dawî de, berê xwe dide Xwedê û jê wiha daxwaz û niyaz dike, dibêje: "Ya rebbî ! Tu dizanî ku Xanî yê jar û belengaz, wekî qelema di destê katibê de ye, ne bi kêf û îrade û îxtîyariya xwe ye, tu tişt bi destê wî nîne, belkî mûqeyyed û girêdayê bi hukm û fermana Te ya ezelî va ye" :
Yareb, Tu dizanî Xanîyê jar
Teşbîhê bi xameya giriftar
Qelbê wî di dest Te da ye Elheqq !
Destê wî di dest xwe nîne mûtleq
Ji xwe,di edebîyata tesseuffı de Xanî rolekî pir bi rûmet û girîng lîstîye, ku di vî xusûsê de, di behsa "Xanî û tesewwuf û wehdetilwucûd" ê de, Me, gelek numûneyên giranbiha beyan kirine, îcaba tekrarkirina wan di vir de nake, lê wek numûneyekî balkêş û pîroz, em dix-wazin ku dîsan jî A'We bi van çend helbestên dîwana wî, pîroz bikin :
Ey ayîneyê dil bi cemala Te mûcella
Sed sefhe bi yek zerre ji nûra Te mûtella
Însan Te ji bo alemê kubra kire nusxe
Lew mûdxeyekî jê Tu dikî 'Erşê mûella
Wehdet, bi heseb kesretê' e1janê meza/ûr
Her 50, bi Sifatan diketin keşfê tecella
Lew mûxtelefil qewl û 'emel bûne xelaîq
Kafir ji senem bûne bi navê Te tesella
Sirra xwe nîhanî Te ku da "Ehmedê Xanî"
Ez xe1jrê berî şud, be Tu awel'dî tewella
Xanî di helbestên xwe de behsa mêrantî û mîrekên Kurdan dike:
Her mîrekî wan bi bezlê Hatem
Her mêrekî wan bi rezmê Rostem
Hindî ji cesaretê xeyûrin
Ew çendî ji minnetê nefûr in
Ev Xîret û ev ûlûwwê hîmmet
Bo manî' ê hemlê barê minnet
Lew pêkve hemîşe bê tifaqin.
Daîm bi temmerud û şiqaq in
Her mîr û xanekî Kurdan, di merdîtîya xwe de, wekî
Hatemê Taî ne (ku meşhûrê bi sexawet û comerdîtîyê bûye), her mêr û mêrxasekî wan jî, di jîrîtî û mêrxasîtîya xwe de, wek Rostemê kurê Zal in, bi qasî ku ji cesaret û mêrxasîtîya xwe de, bi xîretin, ew qas jî, (bi angorê wî jî), ji minnethildanê, nefretdikin (ji tu kesî ra tu minnet û paxavê nakin, serê xwe ji kesî ra, bi taybetî ji hevra danaynin).
Ev jî heqîqet û taybetîyeke pir bi qîmet û rûmet e, pir bilind û bala ye, ku ew pîrê wêjeya netewîya kurdî, ew aşiqê azadîya Kurdistanê, bi her qedehên meya azadiyê razî nabe, bi her cûrên dur û yaqûtên wê xezîneya pîroz jî qayîl nabe, belkî, xwe berdide deıya dîroka gelê xwe ya kûr û dûr û bê payan, ji nav dur û gewherên wî yên giranbiha û hêja, ya herî bi qîmet û bi rûmet hildibijêre û diniqîne, ku ew jî, azadîya dema Pêşdadîyan (Gûtîyan) e, ji wî demê jî, azadî ya dema padîşah û hukumdarê
wanê herî mezin (Cem-Cemşîd) ji Kurdistana xwe ra dixwaze û Dihebîne, qedeha bezma wê meyê hiltîne, ewî laîq û munasib dibîne û wî mesaja dîrokî dide gelê xwe, ewî dema zêrîn di bîra wan tîne (ku bi wî awayî jî, zindîtî û dînamîktiya xwe ya eqlî û fikrî jî dinerxîne) û wiha dibêje :
Saqî tu ji boy Xwedê kerem ke
Yek qurçekî meıj di camî "Cem" ke
Da camê bi mey cîhan numa bit
Herçî me îradeye xuya bit
Bextê me ji bo me ra bibit yar
Carek bibîtin ji xwabê hîşyar
Rabit ji me jî Cîhanpenahek
Peyda bibitin me padişahek
Ger dê hebûya me padişahek
Laîq bidîya xwedî kulahek
Te'yîn bibûya ji bo wî textek
Zahir vedibû ji bo me bextek
Xalib ne dibû li ser me ev Rûm
Ne-d bûne xirabe yê di dest bûm
Mehkûmê Elîyye û Sea'lîk
Mexlûb û mutî ê Tirk û Tacîk
Ma qey ji ezel Xwedê wisa kir
Ev Rûm û Ecem li ser me rakir?
Herçî bire şîrê destê hîmmet
Zebt kir ji xwe ra bi mêrî dewlet
Lewra ku cîhan wekî' erûs e
Wî hukmê di destê şîrê rûse” [20]
Mem û Zîn hişt ku miletên cîhanî kurdan nas bikin û xanî wek helbestvan û zaniyarekî kurd bê nasîn.
Di Mem û Zîn de xanî xwest bide xuyanê kirin ku zimanê kurdî jî zimanekî wêjeyî û pê tê nivîsandin.
Destana Mem û Zîn çîroka hezkirinê di navbera xortê kurd (Mem) û xuşka Mîrê Botan (Zîn)ê de ye, herdu lehengên çîrokê ne û kesayetên din yên çîrokê, Mîrê Botan (Zeynedîn) birayê zînê ye, (Sitê )xuşka zînê ye, (Tacedîn) hevalê herî nêzîkî Mem e (Arif û Çeko) birayên Tacedîn in û (Bekir ) yê dergehvan e. Rûdana çîrokê li Bajarê Cizîrê wê demê paytexta mîrnîşiya Herêma Botan bû, di roja Newrozê de wek roja yekem ji serê salê ye û roja yekem ji demsala buharê li cem gelê kurd û hin miletên din. Di vê rojê de Mem û Tacidîn cilên jinan li xwe kiribûn û Zînê û Sitê cilên mêran li xwe kiribûn, di nav pîrozbahiya cejina Newrozê de demê Mem Zînê dibîne dil dikevêyê û Tacidîn jî ji Sitê hez dike di wê hevdîtinê de herdu xort lev dikin ku biçin herdu keçan ji birayê Zênedîn wan bixwazin, di despêkê de Tacedîn Sitê dixwaze, daweta xwe li dardixe.
“Ez gelek pirbuha dizanim ku di nav vê kitebê de dîroka koçkirina her du aşiqên bi nav û deng; Mem û Zînê bi wêneya gora wan û wêneya beşek ji Medresa Mîr Avdel'î re çap bikim. Koçkirina van her du aşiqên Kurd ên nemir; Memê Alan û Sitiya Zîn, di sala 854'e koçî (1451'e Zayînê) de bûye Yanî 536 sal berî niha.
Ev tarîxa han, li ser kêlên gora wan hatiye nivîsîn û nuha jî gelek baş tê xwendin.Ji derveyî vê, nivîsînên din jî li ser kêla wan heye û bi li ser kêla wan kelîmeyên wek "tufya" û "rehîmehumellah" hene. Eva han jî eşkere dike ku ev her du aşiqên nemir, di yek rojê de mirine. Ev yek di nav xelkê Kurdistanê de belav e û di eynî wextê de ji alî zanaye mezin Ehmedê Xanî jî di destana serpêhatiya Mem û Zînê de, (di sala 1105'e koçî -1694'e zayînê) hatiye nîşankirin.Yanî di wê destana 251 sal piştî Mem û Zînê de. Lê di vê de Xanî ne gotiye ka koçkirina van di kîjan salê de bûye, vê tarîxa han ronî nekiriye.
Heta roja niha jî, bi fikra min, kesekî tarîxa koçkirina
wan di tu kitêbê de ne weşandiye û nehatiye zanîn ka di çi çerxê de bûne. Herwiha navê Mîr Zeydîn; birayê Zînê jî, Şerefnamê jî tê de di tu kitebên tarîxê de nehatiye. Ji ber diyarnekirina çerx û jiyana Mem û Zînê, gelek xwendewar wisa fikir dikin ku eva han efsanek e û rastiyek ji bo Mem û Zînê tune (wek Leylê û Mecnûn) û ji alî Ehmedê Xanî hatiye nivîsîn.
Bi vî awayî, belavkirina wêneya kêla li ser gora Mem û Zînê, ronîkirina çaxê wan û tarîxa koçkirina wan, rastiya Mem û Zînê baş derdixe ortê.
Eva han ciyê kovana ye ku hemû nivîsînên li ser kêlên wan ên ku gelek tişt bi wan tên ronîkirin( wekî navê bavê wan, roja koçkirina wan) heta niha negihaştiye destê min. Heviya min ew e wan jî di wan rojan de belav bikim.
Gorek li rexê gora Mem û Zînê heye ku di ve wêneye de diyar nîne. Di nav xelkê Cizîra Botan de wiha belav e ku ev gor a Beko ye;ewê ku di nav xelkê Kurdistana Newendî(a Tirkiyê) de bi nave Bekoyê Le'în –Beko Ewan û di nav nişteciyên ciyê Soran de jî bi navê Bekiroke-Bekir Mêrgewerî bi nav û deng e.
Beko ji xelkê ciyê Mêrgewerê bûye. Ev cî niha dikeve nav axa Kurdistana îranê. Ew, dergevanê Mîr bûye. Bûye sebeb ku Mîr xuşka xwe nede Memê Alan û nehiştiye daku her du aşiq bi evînî û şadiya xwe kefxweş bibin.
Li ser vê, Mîr, Memê diaveje Zindana Birca Belek, heta li wir dimire. Li ser nerizayiya xelkê, Mîr Zeyn Eldîn poşman dibe, biryar dide ku Memê ji zîndanê derîne û xuşka xwe Zînê bide û dest bi şahiya dawetê bike.
Li ser vê bûyerê Ehmede Xanî, di Mem û Zînê de wiha dibeje: Zînê diçe ba Memê ku wî ji zîndanê derîne, lê Mem piştî çend axaftinan dimire û xelke Cizîrê li ser wî kom dibin. Di vê navê re, Mîr Tacdîn; destbirayê Memê, mêrê Sitiya xuşka Zînê, rastî Beko tê û wî dikuje. Dibeje; çaxe Memê veşartin, Zînê li ser gora wî mir. Piştî girîna sê rojan li ser wan, li ser fermana Mîr, gora Memê vedikin û Zînê dixin nav gora wî. Her du di nav gorekê de ne, ne du gor in.
Her wekî Xanî dibeje:
“Ew her du gewher di durcekî da
Ew şems û qemer di burcekî da
Bê wasite wan kirin muqarîn
Bê fasile ew bi hev siparîn
Hasil, vekirin ji nû ve sendûq
Mîr gote Memê: “Ji bo te me’şûq” [21]
Ji roja amadekirina pirtûka xwe ya bi navê "Mem û Zîn", ji aliyê gelek lêkolîner, nivîskar û helbestvanên kurd ve, wekû çavkaniya berdewam herikbar, bûye navenda hewar û seredana welatperweran.
Her wêjevan, yan jî, her nivîskarekî kurd, çi gava xwestiye hestê xwe yê niştîmanî, sîtem û narewatiya neyaran ya li ser gelê xwe derbibire, çi gava xwestiye ku li hember sîtem û hêrişên hovane yên dijminan raweste û gelê xwe hişyar bike, di bin sîwana hest û helwestê Xaniyê hera zindî de tevgeriyaye.
Li ser navê Xanî, di berhema xwe de, hewar û gaziya xwe gehandiye gelê xwe. Êş û azarên gelê xwe parvekiriye û aniye zimên.
Yek ji wan wêjevanan, nivîskar û helbestvanê hêja Evdirehman Mizûrî ye. Mizûrî bi xwe xelkê Dihokê, ji gundê Êtûtê ye. Li ser wêjeya gelêrî û helbestvanên wek Melayê Cezîrî, Ehmedê Xanî, Feqiyê Teyran û her wiha, gotar û lêkolînên wî hene. Her wisa xwediyê sê (3) pirtûkên helbestî ye jî. Pirtûka xwe a yekemîn bi navê "Ji Evîna Çirayên Kevn", duyemîn pirtûka xwe a bi navê "Li Xelkê Tehl e Li Min Şîrînê" weşandiye.
Di helbesta xwe ya bi navê `Ji Evîna Çirayên Kevn` de ku bi şêwaza Helbesta kêşsaz darijtiye, li bin sîwana hestê Ehmedê Xanî, hewar û gaziya gelê xwe ji bo gencên welatî, wisa radigehêne:
XANÎ
Memo, Memo..
Asman bi moran û temo
Rabe, tu tirsa Mîr neke
Bîranîna reşçavên Zînê ji bîr neke
Perda te çand û vedayî bo zavaniyê
Ev roke kal û pîr neke..
Rabe Memo,
Tîr û kevanê xwe rake
Tev daristan û kîzên me
Ji tarî û hovan vavêre miştî çira ke
Zîna êxsîr û bendeya bejna te ya şîrîn û şeng
Wekû takê rihanokê
Di ber textê sîngê xwe rake.
Şiroveya Helbestê:
Bi dengekî nerm û pir-azar ku ji kûrahiya mêjûyê tê, gazî "Memo", ango, şervanên welatê xwe dike û ji wan re "asman"ê welêt "bi moran û tem"e dibêje.
Di vir de Gurk (dijmin), ji seqaya bi moran û temê gelekî hez dike. Dixwaze ji gencên kurd re bibêje ku di seqayeke wisa de, welat ji aliyê dijmin ve hatiye dagîrkirin, hatiye dorpêçkirin û pêdivî bi serhildan, bi halan û berxwedana te heye, "Memo"!..
"Rabe, tu tirsa Mîr neke", serî hilde, nabe tu ji dijminan bitirsî, tirsa ji mirinê ne çareserî ye, "bîranîna reşçavên Zînê (evîna welat) ji bîr neke", jiyana bêrûmet mirin e û mirin ji jiyana serşorî bi gelekî çaktir e.
"Perda te çand û vedayî bo zavaniyê"; ew ked û xebata ku derencama fedakarî, gorîdan û westaneke salane ye, "ev roke kal û pîr neke", êdî demê nekuje, îro dema wê hatiye, "Rabe Memo"; gelî gencan serî hildin..
"Tîr û kevanê xwe rake", amadekariya xwe bike, bi çek û rextan xwe rapêçe, "Tev daristan û kîzên me, ji tarî û hovan vavêr e, miştî çira ke", tevaya darûberên çiya û deştên welatê me ji hovan (dijminan) pak û xawen bike û ji bo nehiştina taristaniyê, çira azadiyê, ango, ronahiya sermedî li seranserî welêt binecih bike..
"Zîna êxsîr û bendeya bejna te ya şîrîn û şeng", û ev niştîmana te ya ku ji behiştê jî xweşiktir û xweştir e, bend e, bindest e. Ji bo rizgariyê, ji bo azadiyê li benda kar û xebata te ye. Bixebite, tevbigere, raneweste û ji bo azadiya welat û welatiyan hemî rêçikên fedakariyê bi kar bihêne..
"Wekî takê rihanokê, di ber textê sîngê xwe rake!"
Piştî ew kar û xebata te ya ku derencama kedeke pîroz û serbilindiya te ye, êdî bêtirs, dûr ji xem û gumanan, li ser sînga welatekî azad, di himbêza niştîmaneke ciwan de, bê minet, bi dilniyayî û sermedî bijî..
Belê, her wekû di serî de jî me daxuyakirin, wekû gelek nivîskar, lêkolîner û helbestvanên welatperwer yên kurd, Evdirehman Mizûrî jî, bi rêya felsefe û li bin sîwana hest û helwestê Ehmedê Xanî, hest û helwestê xwe yê niştîmanî, hezkirina xwe ya ji welêt, bi vî şêweyê nazdar, dilêrane û balkêş, bi rêya vê helbestê aniye zimên…” [22]
Bo nimûne; Cegerxwîn.
Ev helbestvan û nivîskarê kurd ê navdar ku di tevaya berhemên xwe de, li hember welat û welatiyên kurd xemgîniya xwe, welatperweriya xwe, di helbesta xwe ya bi navê "Rêhberê me Seyadayê Xanî" de, bi dilekî vekirî aniye zimên û di warê rênimayiya niştîmanperwerî de, mezinatiya Xanî wisa destnîşan dike:
(…)
"Ne pêxemberên me, Zerdeşt û Mezdik û Manî
Yek rêhberê me heye ew jî Seydayê Xanî
Seyda ye, suxteyê wî her Cegerxwîn
Li nav kurda ye, lê wek Cihayê bê dîn"
Her wekû di vê hevoka helbesta wî ya bi navê -Rêhberê me Seydayê Xanî- de jî (Prîsk û Pêtî) diyar dibe ku Cegerxwîn, Xanî ji Peyamberan girîngtir û wî wekû rêhber û serperiştê doza niştîmanî ya gelê kurd dibîne. Her wisa Cegerxwîn, bi vê hevoka helbesta xwe, astê welatperweriya xwe jî destnîşan dike!..
Di helbestek xwe (Ehmedê Xanî Kurd nekir hişyar) ya her di vê dîwana navbirî de, Cegerxwîn, girîngiya Xanî ya di warê niştîmanperwerî de wisa li ber çavan radixîne:
(…)
"Ey Cegerxwîn, Ehmedê Xanî bi Naqosa mezin
Kurd nekirin hişyar, ji bo çi wer dinalî wek Ceres"
Daberheva "Naqos" û "Ceres"ê ya ji aliyê Cegerxwîn ve, em dikarin bibêjin ku nûjeniyeke balkêş ya wêjeyî ye.
Naqos, navgînega mezin a bangawaziya perestina Mesîhiyan e. Dengê wê gelekî bilind e û bi wî dengê bilind bangî civakeke bawermend dike. Li hemberî vê, Ceres jî piçûk û kêm deng e û bangî çend kesên di hundirê malekê de dike. Bi vê nimûneya balkêş a wêjeyî, Cegerxwîn, dubare mezinatiya Xanî dupat dike.
Hêjayî gotinêye ku em bizanin, Cegerxwîn, bi vê nimûneyê mezinatiya xwe û astê welatperweriya xwe jî, bi dilniyayî, bi ciwanmêrî û bi serbilindî li ber çavan radixîne.
Tişta ku Cegerxwîn û hevtayên wî dike nirxên niştîman, bêguman em dikarin bi asanî bibiêjin ku ev şêwe ye!...” [23]
Wekû ji mêjûyê em dizanin ku di sedsala 16-17`an de (1514-1639), di encama cenga li navbera Sefewî û Osmaniyan ku li ser sînga Kurdistan rû dabû, û di encama lihevkirina her du aliyan de, bi peymana Qesrî Şîrîn, yekemîn parvekirina welatê kurdan rast digere.
Ev pêvajo (dabeşbûna Kurdistan), li nav rewşenbîr, bîrewer û nivîskarên kurd dibe sedemê peydabûna hestê niştîmanî.
Yek ji wan bîreweran Feylesofê Kurd yê navdar Ehmedê Xanî ye. Xanî, di berhema xwe ya bi Navê "Mem û Zîn" de, amaje bi çarenûsa çewt ya netewa kurd ku ne li bar e dike û her wisa, li rêkên çareseriyê jî digere.
Yek ji wan rêyên çareseriyê, yekîtiya gelê kurd e. Bo nimûne:
"Ger dê hebûya me itîfaqek
Vêkra bikira me înqiyadek!.."
(…)
Piştî Xanî, ew ramyar û bîrewerên kurd jî, ev pêşniyara Xanî ku yek ji rêçikên çareseriyê ye, di berhemên xwe de berdewam dubare kirine û îro jî, gelê kurd vê feryada Xanî, rojane ji bo deverên peywendîdar bi bîr dixe…
Mizgîn Remo
[1] Abdurrahman Durre -ŞERHA DÎWANA EHMEDÊ XANÎ FELSEFE Û JIYANA WÎ. R-17-19
[3] Salihê Heydo-Semînera wêjeya kilasîk a li zanaîngeha Rojava hate dayîn.
[4] Salihê Heydo-Ji semînerên waneya Klasîk-Zanîngeha Rojava
[5] Mûrad Ciwan-Xebatên li ser Ehmedê Xanî û berhemên wî – R-60-73
[6] Mûrad Ciwan-Xebatên li ser Ehmedê Xanî û berhemên wî – R-60-73
[7] Hesen KINYANIŞÎ, Cegerxwîn GOYÎ-Wêjeya Kurdî – R-100
[8] Salihê Heydo -Semînera wêjeya kilasîk a li zanaîngeha Rojava hate dayîn.
[9] Jêdereke berî hatiye gotin.
[10] Ferhad Şakilî-Elweyî Elkurdî fî Mem we Zîn Ehmed Xanî-R-37
[11] Qanatê Kurdo-Tarîxa Edebiyata Kurdî – R-117
[13] Ferhad Şakilî-Elweyî Elkurdî fî Mem we Zîn Ehmed Xanî-R-41-42-43-44-45-46
[14]https://ku.m.wikipedia.org/wiki/Eqîda_îmanê_(pirtûk)
[15] Abdurrahman Durre -ŞERHA DÎWANA EHMEDÊ XANÎ FELSEFE Û JIYANA WÎ-R-26
[16] Salihê Heydo -Semînera wêjeya kilasîk a li zanaîngeha Rojava hate dayîn.
[17] Ehmedê Xanî-Mem û Zîn-Huseyn Şemrexî-R-37-40
[18] Ehmedê Xanî-Mem û Zîn-Huseyn Şemrexî-R-15
[19] Abdulreqîb Yûsuf -Şaîrên Klasîk ên Kurd – R-107-108
[20] Abdurrahman Durre -ŞERHA DÎWANA EHMEDÊ XANÎ FELSEFE Û JIYANA WÎ. R-11-12
[21] Abdulreqîb Yûsuf-Şaîrên Klasîk ên Kurd-R-103
[22] Evdirrehman Mizûrî-Ji evîna çirayên kevn-Şîroveya-Dildarê Şeko
